این جایزه که بناست توسط معاونت فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی با همکاری خانه کتاب برگزار شود، آبان‌ماه سال 1385 توسط شورای‌عالی انقلاب فرهنگی و با ریاست دکتر محمود احمدی‌نژاد با هدف ارتقای زبان و ادبیات ملی-دینی کشورمان در 5 رشته داستان‌کوتاه، داستان بلند، نقدادبی، مستندنگاری و تاریخ‌نگاری به تصویب رسیده است. پس از تصویب آییننامه توسط شورای‌عالی انقلاب فرهنگی، این نگرانی به ذهن علاقه‌مندان حوزه‌های ادبی، نویسندگان و منتقدان متبادر شد که آیا برگزاری این جایزه بعد از پایان یافتن نابسامانی‌ها و انتخاب کمیته علمی و اجرایی شدن آن، سرنوشتی متفاوت نسبت به دیگر جایزه‌های ادبی چون جایزه ادبی پروین اعتصامی و جایزه کتاب سال، خواهد داشت!
اولین دوره جایزه ادبی جلال بنا بود آذرماه سال 86 با مشارکت معاونت فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و مؤسسه خانه کتاب و همزمان با سالروز تولد نویسنده – دوم آذرماه- برگزار شود. پس از تصویب و انجام مقدمات کار، فراخوان برگزاری این جایزه آماده شد و اطلاع‌رسانی لازم در این زمینه صورت گرفت.به این وسیله از نویسندگان، منتقدان، ادبیان و تاریخ‌نگاران دعوت شد تا آثارشان را که در سال 1385 به چاپ رسانده‌اند حداکثر تا پایان شهریور ماه 1386 به دبیر خانه این جایزه ارسال کنند. حتی دبیرخانه این جایزه پایگاه اینترنتی جلال را برای سهولت در امر اطلاع‌رسانی راه‌اندازی کرد. اما چند ماه بعد از اعلام فراخوان جایزه، ماجرا به‌طور کلی روندی معکوس پیدا کرد و جایزه ادبی جلال به طرز ناگهانی از فهرست جوایز ادبی سال 86حذف شد.
با حذف جایزه جلال از فهرست جوایز سال 1386 این گمان شکل گرفت که گران‌ترین جایزه ادبی بدون هیچ سرانجامی از برنامه‌های ادبی – فرهنگی کشور به‌طور کلی حذف شده است، اما با اعلام خبر تاخیر در برگزاری این جایزه توسط وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی و رئیس اهدای این جایزه، این جریان قوت گرفت که جایزه ادبی جلال با قوت و جدیت سال بعد پپگیری و برگزار خواهد شد.
این وزارت سال گذشته علت به تعویق افتادن برگزاری جایزه جلال را پیش‌دستی برخی از همکاران اجرایی خود در برگزاری این جایزه اعلام کرد و به خبرگزاری‌ها گفت که همکارانمان در این بخش قبل از آنکه آییننامه در اختیارشان قرار گیرد، فراخوان جایزه را اعلام کردند و اطلاع‌رسانی آنها در حالی انجام شد که اعضای هیأت علمی جایزه هنوز انتخاب نشده بودند.
دومین دلیلی که از سوی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی برای به تعویق افتادن برگزاری جایزه جلال آل‌احمد عنوان شد، تداخل برگزاری جایزه‌هایی مثل جایزه کتاب سال و جایزه ادبی پروین اعتصامی با جایزه ادبی جلال آل‌احمد بود.
اما امروز با گذشت یک سال از اعلام این خبر – برگزاری جایزه جلال در آذرماه 1387- و 2 سال از تصویب آییننامه این برنامه توسط شورای‌عالی فرهنگی، هنوز اعضای هیأت علمی آن که بنا به گزارش دبیر جایزه شامل 9 نفر از منتخبان وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و هیأت امنای این جایزه هستند، اعلام و معرفی نشده‌اند.
از طرفی اکبری دبیر برگزاری این جایزه (و دبیرجایزه پروین اعتصامی) معتقد است تنها مورد باقی مانده در بسامان شدن برنامه جایزه، تعیین و انتخاب اعضای کمیته علمی است و مابقی کار که مربوط به جمع‌آوری آثار است تقریبا به‌طور کامل انجام شده است. به گفته او 80 درصد کار تا به امروز انجام شده و انتخاب اعضای کمیته علمی نیز در حال بررسی است. این در حالی است که به گفته اکبری از سال گذشته تا پایان برگزاری نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران جلسات و حتی نشستی برای پیگیری برنامه‌های این جایزه توسط دست‌اندرکاران آن برگزار نشده است.
با این تفاسیر این سؤال مطرح می‌شود که آیا سازمان‌های دولتی با مشغله فراوانی که برای برخی از مسئولان و نهادهای خود فراهم می‌آورند آن طور که باید از پس برگزاری جوایزی این چنینی بر‌خواهند آمد و آیا نهادهای غیردولتی – مثل بنیاد جلال آل احمد- یا نهاد غیردولتی دیگر، گزینه بهتری برای برگزاری این دست جوایز نیستند؟ این سؤال در شرایطی مطرح می‌شود که به‌نظر می‌رسد برگزاری جوایزی چون جایزه ادبی پروین اعتصامی و جایزه کتاب سال، بعد از گذشت چندین دوره از آن توسط سازمان و نهادهای دولتی، آن طور که باید به سرانجام نرسیده و رضایت اهل ادب و قلم را فراهم نکرده است.
این مسائل در حالی مطرح می‌شود که به اعتقاد علی شجاعی صائین، مدیرعامل خانه کتاب تاخیر‌هایی که در روند برگزاری جایزه جلال ایجاد شده، در پیگیری روند اجرایی جوایزی چون جایزه کتاب فصل-که توسط مؤسسه خانه کتاب برگزار می‌شود- اتفاق نمی‌افتد. زیرا جلسات برگزاری وآماده‌سازی این جایزه به‌صورت مستقل در خانه کتاب مستقر و جلسات هماهنگی نیز توسط خانه‌کتاب برگزار می‌شود و داوران آن توسط خود مؤسسه دعوت به همکاری می‌شوند. در حالی که روند حرکت جوایزی چون جایزه جلال به‌دلیل حضور هیأتی به نام هیأت امنا و نظارت این هیأت بر فعالیت‌های خانه کتاب در مقایسه با روند برگزاری جایزه کتاب فصل کند و کم‌شتاب می‌شود.
با مرور این گفته‌ها این سؤال مطرح می‌شود که آیا تداخل زمانی جایزه‌هایی چون جایزه ادبی پروین اعتصامی که در سالروز تولد او ( اسفند) برگزار می‌شود، با جایزه جلال که آذرماه برگزار می‌شود و جایزه کتاب فصل که سه ماه یکبار در هر فصل اتفاق می‌افتد امری امکان پذیر است و آیا تعیین اعضای کمیته علمی جایزه جلال بعد از گذشت2 سال از تصویب آییننامه این جایزه توسط شورای‌عالی انقلاب فرهنگی و یک سال بعد از به تعویق افتادن این جایزه، دلایل قانع‌کننده و قابل تاملی برای تاخیر‌های ایجاد شده در روند اجرایی این جایزه محسوب می‌شوند؟!
از طرفی با عبور از کنار این مسائل، مصائب دیگری مطرح می‌شود که شاید اصلی‌ترین و مهم‌ترین عامل و سبب‌ساز بروز نگرانی برای علاقه‌مندان به حوزه‌های ادبی، نویسندگان و منتقدان باشد.
دست‌اندرکاران جایزه جلال باید توجه داشته باشند که جایزه ادبی جلال‌آل‌احمد قطعا جایزه‌ای است که می‌بایست در هیأت جایزه‌ایی ملی مورد توجه قرار بگیرد و هرآنچه در مراحل مختلف برگزاری آن رخ می‌دهد، می‌بایست موجباب ارتقای اعتبار و وزن این جایزه را فراهم آورد.
این جایزه باید با دیدگاهی جامع‌نگر و براساس ارزش‌های فنی و ادبی، بهترین و برگزیده‌ترین آثار منتشر شده در عرصه‌های ذکر شده را با داوری جدی و کاملا حرفه‌ای معرفی و انتخا ب کند. البته این مهم نیز با حضور داوران حرفه‌ایی، مستقل و صاحب‌رای محقق می‌شود. چرا که بروز اختلال‌ها و تغییراتی که در معرفی و گزینش برترین آثار ادبی در اختتامیه جشنواره‌های ادبی چون جایزه ادبی پروین اعتصامی (1384) و جایزه کتاب سال (1383) اتفاق می‌افتد تنها نتیجه‌‌اش بی‌اعتبار کردن جایگاه و شأن جایزه و دلسردی و دلزدگی نویسندگان و منتقدان از شرکت در این جوایز است.
فتح‌الله بی‌نیاز، نویسنده و منتقد و یکی از اعضای هیأت داوران دومین دوره جایزه ادبی پروین اعتصامی در اعتراض به تغییراتی که در رای نهایی داوران در این جایزه اتفاق افتاد در نامه‌ای اعلام کرد: «وقتی یک نهاد یا بنیاد، داوری جایزه خود را به افرادی می‌سپارد، مثل این است که کسی به سفر می‌رود و کلید خانه اش را به دوستش می‌دهد. امانتداری دومی و شرافت اولی در توجه محض به متن و نه روابط و احساسات خود نسبت به دیگران، در یک تراز قرار دارند. متقابلاً وقتی مسافر از سفر برگشت، اگر مدیریت خانه تغییر کرد، مثلاً به فرزند یا برادر یا همسر او سپرده شد، اختلاف متولی جدید با قبلی نباید موجب بی‌اعتبار کردن صداقت امانتدار شود، متأسفانه چنین رخدادی در مورد جوایز پروین اتفاق افتاده است.»
بی‌نیاز با تاکید به رعایت امانت در آرای داوری و با بی‌ارزش خواندن مسائلی چون تاخیر و تعویق در برگزاری مراسم جایزه جلال آل‌احمد، می‌گوید«جنبه‌هایی که موجب اعتبار و ارزش یک جایزه را فراهم می‌آورند و همین طور جنبه‌هایی که اعتبار و ارزش جایزه‌ایی را زیر سؤال می‌برند می‌باید به درستی بررسی شود. به اعتقاد من جایزه‌ایی چون جایزه پروین اعتصامی اعتبارش را از دست داده است چرا که داورانش تغییر کردند، داورانی که به هیچ روی حاضر نبودند دخالت و نظر افراد یا نهادی را در رای خودشان اعمال کنند جای خود را به افراد یا گروهی داده‌اند که در چارچوب تفکر خاص و گرایش های خاص و با روش‌هایی القایی از بالا کار می‌کنند. این عوامل به مرور همه دست به دست هم داده و جایزه پروین را از اعتبار اولیه خود دور کرده است.»
به اعتقاد بی‌نیاز، جایزه جلال اگرچه جایزه‌ای دولتی است اما اگر از افرادی مثل مرتضی آبکنار، شهلا زرلکی، محمدجواد جزینی، رضا قاسمی به‌عنوان داوران این جایزه بهره بگیرند، جایزه جلال اعتبار و ارزشی دوچندان پیدا می‌کند و اگر بنا باشد که داوران کارگزاران دولت باشند و جهت‌گیری خاص داشته‌باشند این جایزه اعتبار خود را به سرعت از دست می‌دهد زیرا استقلال داور است که موجب معتبر شدن یک جایزه می‌شود.
از طرفی به‌نظر می‌رسد وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی با صادر کردن اجازه نشر برای کتاب‌ها به ویژه در حوزه رمان و داستان و..، تاثیر ویژه‌ایی در روند رشد و اعتباربخشی به جوایز ادبی داشته باشد، چرا که به این ترتیب تعداد شرکت‌کنندگان در جایزه‌ها را افرایش می‌دهد و آنها را محدود به افرادی خاص نمی‌کند.
ازاین‌رو بروز مسائلی چون اختلاف نظرها و اعمال نظر‌هایی که در جایزه کتاب سال و جایزه پروین اعتصامی اتفاق می‌افتد، درصورت تکرار از جمله مهم‌ترین عواملی است که موجبات دلسردی و بی‌اعتمادی قشر ادبی- فرهنگی کشور را به جوایز دولتی فراهم می‌کند. بنابراین مهم‌ترین مطلب در این میان نه زمان برگزاری جایزه و تاخیر و تعویق آن بلکه انتخاب داوری صالح و مستقل به لحاظ فکری و شخصیتی است که وابستگی به مراجع قدرت و مراجع حقوقی نداشته باشد.
به همین دلیل به‌نظر می‌رسد مسئولان برگزاری این جایزه ملی، باید بیش از هر فرد، نهاد و سازمان دیگری برای حفظ ارزش، اهمیت و اعتبار این جایزه ادبی تلاش کنند و با فراهم آوردن مقدمات مناسب و شایسته، این جایزه ادبی را آذرماه سال‌جاری با درایت و حفظ امانت در معرفی منتخبان مورد تایید داوران به عموم معرفی کنند تا برگزاری این جایزه ملی- ادبی به‌عنوان رویدادی جریان‌ساز در عرصه ادبیات کشور به سرانجام رسد.
